Gastronomik Sinestezi Fenomenini Keşfetmeye Var Mısınız?
Değerli okurlarım yazıma bir kaç soruyla başlamak istiyorum.
İlk soru: “Sesi tadabiliyor veya rengi duyabiliyor musunuz?“
Evet, soru sizlere fazlaca absürt gelmiş olabilir. Hocam “Böyle akıl dışı soruları bize yönelterek neyi amaçlıyorsunuz.” Dediğinizi duyar gibiyim. Bir soru daha geliyor.
İkinci soru: “5 sayısının ve M harfinin renklerini biliyor musunuz?”
Soruların yanıtları
Sorduğum iki sorunun yanıtı “Sinestezi” kavramında gizli. Sinestezi, renklerin tadını almak veya seslerin renginin algılanması gibi duyusal geçişlere neden olan bir olgudur. Aslında hayatımızın herhangi bir döneminde, bu duyu geçişini yaşamış olma olasılığımız çok fazla. Muhtemelen beni onaylıyorsunuz. Bazılarımız bu durumu “Galiba beynimdeki kablolar çapraz bağlanmış…” diyerek tanımlar. Çünkü beynimizde yalnızca bir duyunun aktive olması için bir neden varken, iki veya daha fazla duyuyu aktive eden bir şeyler gerçekleşir. Biz bu duruma sinestezi fenomeni diyoruz. Baştan şunu söyleyeyim. Sinestezi bir hastalık veya sağlık sorunu değildir. Ancak duyuların anormal bir şekilde birbirine karışmasını içeren nörolojik bir durumdur.
Sinestezi fenomeni nedir?
“Birlikte algılamak” anlamına gelen sinestezi bir duyusal uyaranın ilgisiz başka bir duyusal deneyime de neden olduğu çoklu deneyimin adıdır. Beş duyumuz olan görme, dokunma, tatma ve işitmeyi ele aldığımızda yirmi olası kombinasyona ulaşırız. Bununla birlikte sinestezi fenomenini biraz araştırdığımızda daha karmaşık süreçleri içermiş olduğunu anlayabiliriz. Örneğin bir şekil, renk algılama duyusunu uyarabilir veya işitilen bir sözcük spesifik bir tadı uyandırabilir. Biz buna sözcüksel-tatsal sinestezi diyoruz ki bu en nadir görülen sinestezi biçimlerinden biridir.
Sinestezi yeteneği
Bazı şefler, gurmeler ve tat uzmanları bir tür tat sinestezisine sahiptir. Bunu yemek hazırlama, iyi bir tadım yapma veya lezzetleri eşleştirme konusunda kullanırlar. Yapılan çalışmalar sinestezi yeteneğine sahip olanların ilgisiz duyusal uyaranlar arasındaki ilişkileri güvenilir bir şekilde görebildiklerini göstermiştir. Sinestezi yeteneğine sahip insanların beyinleri üzerine çalışmalar yapılmıştır. Bu araştırma yöntemlerinin en önemlilerinden biri fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI)’dır. Bu tarama yöntemi beynin hangi bölgelerinin en aktif olduğunu gösterebilmektedir. Örneğin deneğe sözcükler sunulduğunda beynin tatla ilişkili bölgelerinde aktivasyonun olduğu gözlemlenmiştir. Tüm bunlara ek olarak sinestezik bireylerin beyinlerinin farklı bölgeleri incelendiğinde, çok daha fazla miyelinli olduğu anlaşılmıştır. Bana miyelin nedir diye sorabilirsiniz. Miyelin sinir sisteminde yer alır. Sinir hücrelerin güçlendiren, koruyan ve yalıtan yağlı bir örtüdür. Sinesteziklere asıl yaptığı katkı ise nöronların elektrik sinyallerinin nörondan daha hızlı geçmesini sağlamasıdır.
Sinestezi yeteneğine sahip şefler
Sinestezik şeflerin içinde en bilineni Amerikalı bir pasta şefi Taria Camerino’dur. O gördüğü ve duyduğu her şeyin bir tadının olduğunu söylemiştir. Şef sıra dışı bu duyusal yeteneğini misafirlerine sunduğu yemeklere entegre etmektedir. Misafirleri için yosun aromalı pamuk şekeri ve istiridye chevici’ninde içinde yer aldığı menüler sunarken müziğin tadından da ilham almıştır. Misafirler Çaykovski'nin 1812 Uvertürü’nü dinlerken müzikteki dalgalanmalarla aldıkları tat yoğunluğunun yükselip düştüğünü fark etmişlerdir.
Gastronomik Sinestezi
Büyüleyici ve gizemli nörolojik bir durum olan gastronomik sinestezi fenomeni, bilimsel araştırmalara daha fazla konu olmaya başladı. Bilimsel anlamda gastronomik sinestezi fenomeni hem nörobiyoloji alanında hem de gastronomik deneyimlerde, çok duyulu entegrasyonu geliştirme potansiyeline derin etkiler bırakacağa benziyor. Bu bağlamda bir şeyler söylemek gerekirse, 2017 yılında insan-gıda etkileşimine yönelik çok duyulu yaklaşımlar üzerine yapılan bir çalıştayda Carlos Velasco ve arkadaşları çok duyulu bilim ve mutfak inovasyonunun kesişimini öne çıkarmışlardır. Böylece lezzet, tat ve koku ipuçlarının bütünleşmesinden kaynaklanan ve çeşitli diğer duyusal tarzlardan etkilenen çok duyulu bir yapı, gastronominin kapsamına girmeye başlamıştır.
Sonuç olarak ortaya çıkan yeni verilerin ve bunların mutfağa yansımasının, duyusal algılarımızı ve dolayısıyla gastronomik deneyimlerimizi “hackleme” potansiyelini beraberinde getirmiştir. Yapılan çalışmalardan çıkan sonuçlara göre birden fazla insan duyusunu uyarmak için tasarlanmış çok duyulu yemek tasarımları, şeflere, belirli ve birçok duyulu lezzete veya yemeğe katkıda bulunan farklı girdileri kontrol etme ve manipüle etme yeteneği sunabilecektir.
Sağlıcakla kalın…
Doç. Dr. Murat Doğan
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
